Geopark

Geopark „Karkonoski Park Narodowy z otuliną”

Certyfikat Geoparku Krajowego dla Karkonoskiego Parku Narodowego z otuliną został podpisany 10 września 2010 roku. Przemawiały za tym nie tylko niepowtarzalne walory geologiczne oraz geomorfologiczne Karkonoszy, wyróżniające ten masyw na tle pasa góry średnich Europy i dobrze udokumentowane w dziesiątkach publikacji naukowych, ale także konsekwentnie prowadzona przez Karkonoski Park Narodowy oraz inne instytucje, szeroko zakrojona działalność popularyzująca dziedzictwo Ziemi i przyrodę nieożywioną tych gór.
O bogactwie budowy geologicznej geoparku krajowego „Karkonoski Park Narodowy z otuliną” świadczy zarówno zróżnicowanie skał, jak i zależności pomiędzy nimi. Naturalne odsłonięcia skalne na obszarze karkonoskiego geoparku pozwalają na zapoznanie się z wieloma odmianami skał metamorficznych i magmowych oraz składających się na nie minerałów, a także ze zjawiskami geologicznymi dokumentującymi różnego typu spektakularne wydarzenia, które zdarzyły się tu w głębi lub na powierzchni Ziemi podczas ostatnich 500 milionów lat.

Trzon budowy geologicznej Karkonoszy stanowi intruzja granitowa wieku karbońskiego, sprzed ponad 300 milionów lat, wraz z metamorficznymi skałami osłony, zaliczana do dużej jednostki geologicznej nazywanej blokiem karkonosko-izerskim. Wśród skał metamorficznych pojawiają się m.in. łupki łyszczykowe, gnejsy, amfibolity, wapienie krystaliczne i hornfelsy (np. budujące twardzielcowy szczyt Śnieżki). W Karkonoszach spotkać można również skały osadowe – bardzo stare karbońskie zlepieńce, ale i niemal współczesne, holoceńskie torfy. W metamorficznych skałach Karkonoszy zapisane są interesujące wydarzenia z historii Ziemi, takie jak kolizja (zderzenie) kontynentów, zamknięcie się oceanu, nasunięcie potężnych mas skalnych w postaci płaszczowin oraz powstanie gór o rozmiarze dzisiejszych Himalajów (m.in. w strukturach fałdowych skał budujących Sowią Dolinę). Za to w granitach opisanych zostało również szereg struktur dokumentujących proces płynięcia nieskonsolidowanej jeszcze granitowej magmy. Należą do nich szliry biotytowe, linijnie ułożone wydłużone kryształy skaleni oraz zafałdowane żyły aplitowe, możliwe do obserwacji m.in. w obrębie granitowej kopuły Góry Chojnik.

Masyw Karkonoszy stanowi również jeden z najciekawszych mineralogicznie obszarów Europy. W granicie karkonoskim i skałach jego osłony występuje wiele minerałów, które już od wieków były obiektem zainteresowań człowieka. Na obszarze Karkonoszy (polskich i czeskich) zidentyfikowano 230 minerałów. Z tego rejonu opisano po raz pierwszy na świecie pięć minerałów, a być może niedługo zostaną światu przedstawione kolejne. Doskonałe odsłonięcie terenu oraz stosunkowo łatwa dostępność poszczególnych wystąpień mineralogicznych pozwalają na ich poznanie w szerszym kontekście geologicznym. Najważniejsze wystąpienia minerałów związane są z krystalizacją magmy, która dała początek granitom karkonoskim (np. Złote Jamy z wystąpieniem ametystu), zwłaszcza z późnym etapem intruzji oraz z wcześniejszymi procesami kształtującymi różnowiekowe serie skalne ich okrywy. Nie do przecenienia jest rola zaplecza surowcowego dla rozwoju lokalnego górnictwa i związanego z nim przemysłu, którą obszar ten odgrywał przez wiele wieków. Po tej działalności do dzisiaj pozostały liczne ślady w formie powierzchniowych i podziemnych wyrobisk oraz obszarów poszukiwawczych, np. sztolnie w dolinie Jedlicy czy w Sowiej Dolinie. Dodatkowo należy podkreślić znaczenie karkonoskich stanowisk mineralogicznych w rozwoju oraz popularyzacji tej dziedziny nauki.

Wyjątkowość Karkonoszy w skali całej Europy Środkowej i Średniogórza Europejskiego wynika również z bogactwa występujących tutaj form rzeźby terenu, powstałych wskutek działalności różnorodnych procesów kształtujących powierzchnię ziemi. Zróżnicowanie rzeźby Karkonoszy jest konsekwencją długotrwałej ewolucji w warunkach lądowych, trwającej przynajmniej kilkadziesiąt milionów lat, w zmieniających się warunkach środowiskowych. Główne rysy dzisiejszego ukształtowania masywu karkonoskiego są wynikiem z jednej strony tektonicznych ruchów blokowych w neogenie i czwartorzędzie, w wyniku których poszczególne części masywu granitowego i jego osłony zostały podniesione lub obniżone; z drugiej zaś, procesów erozyjno-denudacyjnych działających w obrębie podnoszonego bloku i odpowiedzialnych za powstanie złożonego systemu głębokich dolin rzecznych (np. Wąwozu i Wodospadu Kamieńczyka). Do szczególnie cennych form rzeźby należą kotły polodowcowe (np. Kocioł Małego Stawu i Śnieżne Kotły), skałki granitowe z urozmaiconą mikrorzeźbą (np. Pielgrzymy), wierzchowinowe powierzchnie zrównania oraz pokrywy blokowe z gruntami strukturalnymi (m.in. na Czarnym Grzbiecie). O wysokich walorach geomorfologicznych decyduje również ogólnie łatwa dostępność i czytelność form rzeźby w karkonoskim krajobrazie.

Gęsta sieć znakowanych szlaków na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego oraz rozbudowany system dróg leśnych i ścieżek w otulinie Parku pozwalają na dowolne komponowanie tras zwiedzania Karkonoszy, uwzględniające zainteresowanie różnymi elementami georóżnorodności. Szlakom turystycznym towarzyszą w górach malownicze górskie schroniska (doskonała baza noclegowa i gastronomiczna) oraz strefy wypoczynkowe. W aktywnym zwiedzaniu pomocne mogą być istniejące ścieżki dydaktyczne KPN, łączące kilka-kilkanaście punktów obserwacyjnych, oznakowanych lub opisanych w odpowiednich wydawnictwach. Dodatkowo niektóre istniejące w Karkonoszach szlaki umożliwiają podziwiane szczególnie wartościowych geostanowisk przez osoby niepełnosprawne, np. Wodospadu Szklarki, Równi pod Śnieżką i Kotła Łomniczki. Również na obszarze otuliny KPN wytyczono szereg ścieżek dydaktycznych o tematyce geologicznej, których inicjatorami były m.in. samorządy lokalne. Wokół geoparku rozlokowana jest bogata baza noclegowa i gastronomiczna, np. w Szklarskiej Porębie czy w Karpaczu.
Karkonosze odznaczają się wyraźnie zarysowaną, odmienną od innych masywów Europy Środkowej, kompozycją gatunków roślin i zwierząt. Do jego najcenniejszych elementów należy wyraźne zróżnicowanie rozmieszczenia zbiorowisk roślinnych w zależności od wysokości nad poziomem morza, w strefach nazywanych piętrami roślinnymi, oraz występowanie mozaiki gatunków górskich, które spotkamy dziś w Tatrach lub Alpach, oraz gatunków północnych, typowych dla dalekiej Skandynawii. Wśród roślin rosnących powyżej górnej granicy lasu, wiele gatunków stanowią rzadkie rośliny wysokogórskie oraz relikty glacjalne. Dodatkowo wśród flory Karkonoszy występuje ponad 30 endemicznych taksonów roślin naczyniowych. Na szczególną uwagę zasługują miejsca w Karkonoszach, gdzie szata roślinna jest ściśle uzależniona od budowy geologicznej. Najlepszym przykładem jest odsłonięcie bazanitów w Małym Śnieżnym Kotle, nazywane „Żyłą Bazaltową”, będące jednym z najbogatszych florystycznie miejsc w opisywanym geoparku.

Karkonosze odegrały również dużą rolę w dziejach kultury, będąc przedmiotem wielorakiej inspiracji artystycznej i tematem w zakresie przede wszystkim literatury, malarstwa i później fotografiki oraz filmu. Tworzyli tutaj m.in. niemiecki pisarz i noblista Gerhardt Hauptmann, poeta Jan Sztaudynger czy malarz Vlastimil Hofman. Karkonosze stanowiły i stanowią także fenomen przyrodniczy, z którym obcowanie ludzi wytworzyło pewne specyficzne style zachowań, a zatem i sposoby uprawiania turystyki górskiej, inspirując folklor, wierzenia, mity i przesądy oraz sposoby widzenia i interpretacji krajobrazu tych gór.

Dostępna literatura na temat Geoparku:

Jahn A. (red) 1985: Karkonosze polskie. Wyd. Ossolineum: 566 ss.
Mierzejewski M.P. (red.) 2005: Karkonosze. Przyroda nieożywiona i człowiek. Wyd. Uniw. Wrocł., Wrocław: 510 ss.
Knapik R., Sobczyk A. & Aleksandrowski P. 2007: Karkonoski Park Narodowy - proponowany obszar ochrony georóżnorodności w Europejskiej Sieci Geoparków. Opera Corcontica, 44: 585-592.
Knapik R. & Migoń P. 2010: Karkonoski Park Narodowy z otuliną jako geopark krajowy. Przegląd Geologiczny vol. 58 nr 11: 1065–1069
Knapik R., Migoń P., Szuszkiewicz A. & Aleksandrowki P. 2011: Geopark Karkonosze – georóżnorodność i geoturystyka. Przegląd Geologiczny vol. 59 nr 4: 311–322
Knapik R. & Migoń P. 2011: Atlas. Georóżnorodność i geoturystyczne atrakcje Karkonoskiego Parku Narodowego i otuliny. Jelenia Góra: 100 ss.
Knapik R. 2011: Przewodnik geoturystyczny po Karkonoskim Parku Narodowym. II wydanie. Jelenia Góra: 60 ss.
Knapik R., Rybski R. & Szuszkiewicz A. 2011: Minerały polskich Karkonoszy. Jelenia Góra: 10 ss.
Knapik R. 2011: Przewodnik po ścieżce geoturystycznej we wschodnich Karkonoszach. Jelenia Góra 48 ss.

Tekst i zdjęcia: Roksana Knapik